Wanneer we aan de Olympische Spelen van Berlijn denken, is het vrijwel onmogelijk om niet aan Adolf Hitler te denken. De Spelen van 1936 kennen -zoals we allemaal weten- een loodzware erfenis. De ook wel genoemde ”Nazi-Spelen” hebben tevens alle andere Olympische pogingen van Berlijn, zowel voor als na 1936, overvleugeld. Wereldstadgids Peter onderzoekt deze Olympische vloek.
Wie vanaf U-Bahn station Olympiastadion in de richting van het stadion stapt, kan er niet omheen: het Olympisch Stadion van Berlijn is imposant – nog altijd. Het grootste stadion ter wereld, moest het bij zijn bouw worden. Zoals alles bij deze Olympische Spelen groter, indrukwekkender en massaler moest worden dan bij al zijn voorgangers.
OLYMPISCHE SPELEN VAN 1916
Zo ook dus zijn voorganger in Berlijn: de Olympische Spelen van 1916. Ook die waren in de Duitse hoofdstad gepland. Er werd een speciaal stadion (met eigen U-Bahn station) voor gebouwd, het Deutsches Stadion, dat in 1913 door keizer Wilhelm II met veel bombarie werd geopend. Het was zelfs de oer-Olympiër zelve, baron Pierre De Coubertin, die een jaar eerder de Spelen aan Berlijn had toegekend – zou er immers geen beter middel dan sport bestaan om een dreigende oorlog te verhinderen?
Bij het uitbreken van de Groote Oorlog, zomer 1914, dacht het Duitse leger binnen enkele maanden weer thuis te zijn. Olympia liep geen gevaar, toch? Het liep, zo we weten, anders. De oorlog werd pas vier jaar later stopgezet – om de basis voor de nog groter en gruwelijker Tweede Wereldoorlog te leggen. En de Olympische Spelen? Die werden nooit officieel afgezegd. Ze gingen simpelweg niet door.
OLYMPISCHE SPELEN VAN 1936
Na de Eerste Wereldoorlog mocht Duitsland de eerste twee Olympische Spelen (1920, 1924) geen sporters leveren. In Amsterdam, 1928, waren ze er weer bij – om direct ook weer in de kandidatenrace voor de Spelen te stappen. Berlijn wilde haar Olympische Spelen inhalen – en kreeg na de officiële toewijzing in 1931 haar nieuwe kans. De toekenning was de onderschrijving van een metropool: Berlijn was in haar Goldene Zwanziger uitgegroeid tot een absolute wereldstad, op alle vlakken.
Hoewel het onmogelijk is de Olympische Spelen van Berlijn niet als Nazi-propagandashow te zien (zoals het WK voetbal dat twee jaar eerder ook voor bondgenoot Mussolini was geweest), zijn ze tegelijk te beschouwen als de laatste stuiptrekking van die in de laten jaren ‘20 zo florerende Großstadt Berlijn. Niet alleen het Olympisch Stadion (gebouwd op de plaats van het Deutsches Stadion, dat gewoon werd afgebroken) moest groter, moderner en imposanter dan ooit tevoren zijn, dat gold ook voor het Olympisch Dorp (in Elstal, 15 kilometer buiten Berlijn).
Een ander punt om wereldwijde indruk te maken: de verslaggeving. Met de firma Telefunken als technische motor en het Haus des Rundfunks nabij als radiocentrale, waren dit de eerste Spelen die wereldwijd op de radio uitgezonden werden – en in de directe omgeving (Berlijn, Potsdam, Leipzig) zelfs op 29 openbare televisies – public viewing in zijn allervroegste stadium. De filmbeelden van Leni Riefenstahl’s epische tweeluik Olympia moesten de wereld daarna de “grootheid” en “openheid” van het Duitse volk nog eens tonen via dat andere machtige massamedium: film.
JESSE OWENS
Het was allemaal, zo weten we, schone schijn. Doordat de wereldpers aanwezig was, werden, omwille van het internationale imago van Nazi-Duitsland, voor een paar weken de antisemitische borden uit het straatbeeld gehaald – de racistische krant Der Stürmer was zestien dagen lang zowaar van sportverslaggeving voorzien. Zodra de Spelen afgelopen waren, en de laatste atleten en reporters de stad hadden verlaten, werd vlak buiten Berlijn door dwangarbeiders het concentratiekamp Sachsenhausen opgebouwd. En kwam het door de atleten (inclusief de ster van de Spelen, Jesse Owens, wiens succesverhaal recentelijk werd verfilmd als Race) zo geprezen Olympisch Dorp ineens ook functioneel weer in handen van zijn eigenaar: de Duitse Wehrmacht.
OLYMPISCH DORP VAN 1936
Het is ook dit Olympisch Dorp in Elstal (vlak buiten Berlijn-Spandau) dat een bezoekje meer dan waard is. Omringd door een keurige woonwijk (met straatnamen als Antwerpener Straße en Amsterdamer Straße, refererend naar eerdere Olympische Spelen), ligt het dorp er tachtig jaar na de beruchte Spelen, uitermate vervallen bij. Waar het eerste Olympisch Dorp ter wereld ooit zo toonaangevend, geroemd en modern was, zijn nu nog enkele bouwvallige barakken over.
De sporen van het verleden zijn hier nog zichtbaar: na de oorlog kwam het terrein, liggend in de Sovjet-zone, in handen van het Sovjet-leger. Enkele Plattenbau-flats “sieren” het terrein. Na het vertrek van de Sovjet-militairen begin jaren ‘90 (als gevolg van de Duitse Eenwording), werd het terrein jarenlang aan zijn lot overgelaten. Niet zo heel gek: Hitler’s Nazi-Spelen werden het liefst uit het collectieve geheugen verbannen. Sinds 2004 is het vervallen dorp weer te bezoeken, op sommige plekken zelfs opgeknapt – en zijn vooral de rondleidingen er fenomenaal. Geheimtipp!
OLYMPISCHE SPELEN IN DE DDR
Het nauwe verband tussen sport en dictatuur hield in Berlijn bepaald niet op bij de capitualatie van Nazi-Duitsland. Ook in de Koude Oorlog werd sport als een belangrijk prestigemiddel gezien – en al helemaal van DDR-zijde. Wat er economisch en ideologisch ook van de DDR gezegd mocht worden, tijdens grote sportevenementen waren de Oost-Duitse topsporters voor de rest van de wereld de trotse paradepaardjes van de communistische heilstaat.
Het Olympische DDR-succes was indrukwekkend: Tijdens alle negen Spelen (zomer en winter) waaraan Oost-Duitsland tussen in de jaren ‘70 en ‘80 deelnam, haalde het de Top-3 van de medaillespiegel. Dat doping en hormoonpreparaten tijdens de jarenlange training eerder regel dan uitzondering waren (ze bleken later zelfs officieel deel uit te maken van het Staatsprogramma), kwam pas na de hereniging uit. De 47 gouden medailles in 1980 (Moskou), de 37 gouden plakken in 1988 (Seoul)? Ze werden gevierd als klinkende overwinning. Van het communisme.
OLYMPISCHE SPELEN IN DE KOUDE OORLOG
Het waren ook laatstgenoemde Spelen in Seoul die de Berlijnse Olympische droom weer lieten oplaaien, maar dan in een heel andere Koude-Oorlogscontext. De Amerikaanse president Ronald Reagan toonde zich voor even de Pierre de Courbertin van de tachtiger jaren: tijdens zijn beroemde bezoek aan West-Berlijn in 1987 (“Mister Gorbachev, Tear down this Wall”), vroeg hij zich hardop af of het geen prachtig verzoenend gebaar zou zijn als er Olympische Spelen zouden plaatsvinden aan beide kanten van de Muur: in Oost- en West-Berlijn.
Zijn idee kwam niet uit de lucht vallen: in die fase werd er achter de schermen diplomatiek overlegd of Noord-Korea’s hoofdstad Pyongjang niet Olympische partnerstad van Seoul zou moeten worden. De Zuid-Koreaanse hoofdstad hield de boot af en koos voor een uitermate succesvolle solotour. Het Noord-Koreaanse antwoord was uitgesproken: Isolatie – sterker dan ooit.
OLYMPISCHE SPELEN VAN 2000
Tijdens alle euforie na de Val van de Muur, kwam midden tijdens het Eenwordingsproces, Reagan’s Olympische ideaal (waarvoor al sinds ‘87 werkgroepjes bestonden) weer bovendrijven. Nauwelijks kersvers weer samen, reikten de Berlijnse ambities in die vroege jaren ‘90 tot hoog in de lucht. Berlijn moest weer die absolute wereldstad worden die het tussen beide Wereldoorlogen was geweest. Er moest een groot nieuw regeringscentrum komen, een groot nieuw Centraal Station, een grote nieuwe luchthaven. En niet in de laatste plaats: nieuwe Olympische Spelen. Niet alleen kon zo de nare Nazi-smaak van ‘36 weggepoetst worden, maar ook wereldwijd getoond worden dat Berlijn de stad van de toekomst was, die de pijnlijke deling in sneltreinvaart te boven was gekomen.
Terwijl twee stadsbesturen in sneltreinvaart probeerden samen te komen – al een megaproject op zich – werden kosten noch moeite werden gespaard voor het Olympische bid van 2000: met het Velodrom (wielrennen) en de Max-Schmeling-Halle (boksen) werden zelfs meteen maar enkele grote nieuwe sporthallen gepland.
Het mocht niet baten: tijdens de Olympische verkiezing, herfst 1993 in Monte Carlo, eindigde Berlijn, als voorlaatste, met 9 van 88 stemmen. Sydney streek met de eer, Berlijn bleef met de kater. En met zijn nieuwe sporthallen. De bevolking zou niet sterk genoeg achter het bid gestaan hebben, lieten enkele IOC-leden zich later uit – kijkend naar de grote actiegroepen en heftige protesten in de Nolympia-beweging, geen heel rare constatering.
Dat de hernieuwde Berlijnse poging om zich voor de Spelen te kandideren, ditmaal voor 2024, vorig jaar weer in een vroeg stadium strandde, mag evenmin verrassend heten. Niet alleen heerst de vloek van Berlijns beladen Olympische verleden nog veel te sterk over de stad, ook zijn er nauwelijks Berlijnse burgers die een nieuw peperduur megaproject zien zitten. Eerst maar eens de nieuwe luchthaven af. Of nog een rondje skaten – over die van destijds.
MEER WETEN OVER DE OLYMPISCHE SPELEN VAN 1936 IN BERLIJN?
- Het Olympisch Stadion en het Olympiapark zijn dagelijks, met of zonder rondleiding, te bezoeken.
- Bij de nabijgelegen Glockenturm (naast de Waldbühne) is een interessante expositie over de Olympische Spelen van 1936 te vinden, samengesteld door het Deutsches Historisches Museum.
- Het Olympisch Dorp in Elstal is tussen april en oktober via rondleidingen te bezoeken. Hier vindt u ook een kleine expositie over Jesse Owens.
- In het Filmmuseum (Potsdamer Platz) is meer te ervaren over de film Olympia van Leni Riefenstahl.
Wilt u nog wat verder in dit thema, en met uw organisatie een excursie doen langs fameuze sportlocaties in Berlijn? Of meer weten over de relatie tussen Sport en Dictatuur? Wij nemen u graag op sleeptouw tijdens een speciale excursie Sport in Berlijn.
Contacteer ons voor de mogelijkheden!